نگاهی به مطالعه‌ی‌" بررسی وضعیت زباله های ته سیگاری دور ریخته شده در سطح شهر مشهد و پهنه بندی آن با استفاده از نرم افزار GIS"

عضو هیأت علمی دانشکده بهداشت دانشگاه علوم پزشکی مشهد با اشاره به انجام پژوهشی با موضوع بررسی وضعیت آلودگی ناشی از ته‌سیگارها در فضاهای شهری شهر مشهد  گفت: فیلترهای ته سیگار حاوی مواد شیمیایی سمی متعددی از جمله نیکوتین، فلزات سنگین و مواد سرطان‌زا هستند که می‌توانند به راحتی وارد خاک و منابع آب شده و باعث آلودگی‌های گسترده و پایدار شوند.

دکتر ضیاء الدین بنیادی در گفتگو با وب دا اظهار کرد: ته‌سیگارها، علی‌رغم ظاهر کوچک و بی‌اهمیت‌شان، به عنوان یکی از شایع‌ترین و خطرناک‌ترین انواع پسماندهای شهری شناخته می‌شوند که به‌طور گسترده در معابر عمومی، پارک‌ها، مراکز تجاری، و سایر فضاهای شهری رها می‌شوند. فیلتر ته‌سیگارها عمدتاً از پلاستیک سلولز استات ساخته شده‌اند که ماده‌ای بسیار مقاوم در برابر تجزیه زیستی است و سال‌ها در محیط باقی می‌ماند. همچنین، این فیلترها حاوی مواد شیمیایی سمی متعددی از جمله نیکوتین، فلزات سنگین و مواد سرطان‌زا هستند که می‌توانند به راحتی وارد خاک و منابع آب شده و باعث آلودگی‌های گسترده و پایدار شوند.

وی ادامه داد: از آنجا که مشهد به‌عنوان دومین کلان‌شهر پرجمعیت ایران با تراکم بالای جمعیت و فعالیت‌های توریستی گسترده شناخته می‌شود، بررسی این نوع آلودگی در این شهر از اهمیت بالایی برخوردار است و در این راستا، برای تحلیل علمی شدت آلودگی، از شاخص نوآورانه‌ای به نام "شاخص آلودگی ته‌سیگار" (CBPI: Cigarette Butt Pollution Index) استفاده شد. این شاخص با در نظر گرفتن همزمان چگالی ته‌سیگار در واحد سطح (CBD) و شرایط محیطی مؤثر بر نشت آلاینده‌ها (نظیر نوع پوشش سطح، بارندگی سالیانه، عمق آب زیرزمینی و ...)، قادر است شدت بالقوه آلودگی ناشی از ته‌سیگارها را در هر منطقه به‌صورت عددی بیان کند.

دکتر بنیادی هدف از به‌کارگیری این شاخص را ارائه یک دید جامع و کمی از میزان و پراکندگی آلودگی ته‌سیگار در مناطق مختلف شهر مشهد عنوان و ابراز امیدواری کرد: با تحلیل نتایج تحقیق یاد شده، به راهکارهای اجرایی مطلوبی جهت مدیریت بهینه این نوع پسماند دست یابند.

عضو هیأت علمی دانشکده بهداشت در خصوص روش بکار رفته در این مطالعه گفت: تعداد ۲۷ محله از مناطق مختلف شهر مشهد به‌صورت هدفمند و با رویکردی مبتنی بر نمونه‌گیری طبقه‌بندی‌شده انتخاب شد تا تنوعی معنادار از ویژگی‌های شهری نظیر کاربری زمین (تجاری، مسکونی، زیارتی، خدماتی و مختلط)، تراکم جمعیتی، و وضعیت زیرساختی معابر را پوشش دهد. این تنوع انتخابی به محققان امکان داد تا عوامل مختلف مؤثر بر پراکندگی ته‌سیگارها را در بافت‌های گوناگون شهری با دقت بیشتری تحلیل کنند.

وی افزود: در هر یک از این محله‌ها، سه نقطه مجزا که نماینده شرایط معمول آن ناحیه بودند، از طریق بازدیدهای میدانی انتخاب شدند. در هر نقطه، مساحتی معادل ۹ متر مربع (۳ متر در ۳ متر) به عنوان واحد نمونه‌گیری در نظر گرفته شد. سپس، تعداد ته‌سیگارهای موجود در این محدوده شمارش و ثبت گردید و میانگین این سه مقدار به‌عنوان چگالی نهایی ته‌سیگار (CBD) آن محله محاسبه شد. این روش نمونه‌گیری با تکرار در نقاط مختلف، از دقت آماری مناسبی برخوردار است و خطای احتمالی شمارش را کاهش می‌دهد.

دکتر بنیادی همچنین گفت: علاوه بر شمارش، برای سنجش شدت آلودگی و پتانسیل نشت آلاینده‌های موجود در ته‌سیگارها، شاخص CBPI (Cigarette Butt Pollution Index) به‌کار گرفته شد. این شاخص با در نظر گرفتن فاکتورهای محیطی مختلف، از جمله نوع پوشش سطح زمین (آسفالت با کیفیت بالا یا پایین، خاکی، یا سنگفرش)، نوع مسیر شهری (معبر ساده، معبر با جوی آب، مسیرهای درخت‌کاری‌شده)، میزان بارندگی سالیانه و فاصله تا سطح آب‌های زیرزمینی، عددی برای میزان آلودگی احتمالی ناشی از ته‌سیگار در هر منطقه ارائه می‌دهد. در واقع، شاخص CBPI حاصل ضرب چگالی ته‌سیگارها (CBD) در ضریب شرایط محیطی (E) است که خود از حاصل‌ضرب ضرایب هر یک از عوامل مذکور به‌دست می‌آید. این ترکیب از داده‌های کمی و کیفی، ابزاری قدرتمند برای تحلیل جامع وضعیت آلودگی ته‌سیگار در سطح شهر مشهد فراهم آورد و امکان مقایسه مناطق مختلف و شناسایی نقاط بحرانی برای مدیریت شهری را فراهم ساخت.

عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی مشهد در رابطه با نتایج طرح مذکور هم گفت: بر اساس داده‌های به‌دست‌آمده از ۲۷ محله منتخب در شهر مشهد، میانگین چگالی ته‌سیگارها (CBD) برابر با ۰.۷۹ عدد در هر متر مربع بود که نسبت به برخی از شهرهای ایرانی (مانند قزوین با ۰.۲ و مازندران با ۰.۳ CB/m² ) رقم بالاتری محسوب می‌شود. این میزان چگالی نشان‌دهنده حضور قابل‌توجه ته‌سیگار در سطح معابر عمومی مشهد و لزوم توجه ویژه به مدیریت این نوع پسماند است.

همچنین میانگین شاخص CBPI برابر با ۸.۸۹ به‌دست آمد که طبق طبقه‌بندی‌های استاندارد، در بازه «آلودگی بالا» قرار می‌گیرد و بیانگر شرایط نگران‌کننده‌ای از نظر نشت بالقوه آلاینده‌ها به محیط‌زیست شهری است. بیشترین مقدار CBPI معادل ۲۸ در منطقه S١۴ به ثبت رسید که به دلیل کاربری غالب تجاری، تراکم بالای جمعیت، حضور گسترده مغازه‌داران، و وجود پیاده‌روهای خاکی، دارای بیشترین میزان آلودگی ناشی از ته‌سیگار بود و کمترین CBPI مربوط به منطقه S٢٣ با مقدار ۱.۸۵ بود که در محدوده آلودگی «پایین» طبقه‌بندی می‌شود. این منطقه عمدتاً کم‌تردد، دارای زیرساخت مناسب، و جمعیت کمتر است.

وی خاطرنشان کرد: نکته قابل‌توجه آن است ‌که حدود ۳۳٪ از مناطق مورد بررسی دارای CBPI بالاتر از ۱۰ بودند و به ‌عنوان ناحیه‌های با «آلودگی شدید» در نظر گرفته می‌شوند. این امر نشان‌دهنده تمرکز آلودگی در مناطق خاصی از شهر بوده و تأکیدی است بر لزوم اجرای سیاست‌های هدفمند برای این نواحی.

دکتر بنیادی در رابطه با اهمیت نتایج مطالعه انجام شده هم گفت: نخستین بررسی سیستماتیک و مبتنی بر شاخص CBPI در کلان‌شهر مشهد است که توانسته تصویر روشنی از پراکندگی مکانی آلودگی ته‌سیگارها ارائه دهد. نتایج حاکی از آن است که عواملی نظیر تراکم جمعیت، نوع کاربری زمین (به‌ویژه تجاری و خدماتی)، و کیفیت زیرساخت‌های پیاده‌رو نقش محوری در افزایش یا کاهش میزان ته‌سیگارها دارند.

وی اضافه کرد: مقایسه نتایج با سایر شهرهای داخلی و خارجی نیز اطلاعات ارزشمندی ارائه داد. به عنوان نمونه، CBPI مشهد نسبت به شهرهایی مانند قزوین (۳.۸) و مازندران (۶.۲) بالاتر بود، اما نسبت به شهری مانند سانتوس در برزیل (۱۷.۶) پایین‌تر ارزیابی شد. علت پایین‌تر بودن آلودگی در برخی مناطق مشهد را می‌توان به مدیریت منظم پسماند، به‌ویژه در محدوده‌های مذهبی نظیر اطراف حرم امام رضا (ع)، و همچنین مشارکت اجتماعی مردم در حفظ نظافت نسبت داد.

دکتر بنیادی در همین خصوص به مقایسه شاخص CBPI مشهد با سایر شهرهای جهان و ایران پرداخت و گفت: در مطالعه حاضر، میانگین CBPI شهر مشهد برابر با ۸.۸۹ به‌دست آمد و برای درک بهتر میزان آلودگی ته‌سیگار در این شهر، مقایسه‌ای بین این عدد و سایر شهرهای داخلی و خارجی انجام شد که نشان می داد مشهد نسبت به اغلب شهرهای ایران CBPI بالاتری دارد و این می‌تواند ناشی از تراکم بالای جمعیت، تردد زیاد زائران و تمرکز تجاری در مرکز شهر باشد.

همچنین نتیجه مقایسه جهانی نشان داد که مشهد از نظر شاخص CBPI در محدوده بالاتر از متوسط جهانی قرار دارد. در حالی‌که برخی شهرهای پرجمعیت چین، به دلیل مقررات سخت‌گیرانه در زمینه نظافت شهری و فرهنگ عمومی متفاوت، CBPI بسیار پایین‌تری دارند، مشهد در کنار شهرهایی مانند دالیان و نیتروی قرار می‌گیرد که این نشان می‌دهد آلودگی ناشی از ته‌سیگار در مشهد قابل توجه است، اما با برنامه‌ریزی صحیح و الگوبرداری از شهرهای موفق، می‌توان به بهبود وضعیت کمک کرد.
وی در عین حال تأکید کرد: علت پایین بودن CBPI در برخی شهرها ممکن است به عواملی چون زیرساخت‌های قوی نظافت شهری، مشارکت عمومی بالا، وجود قوانین سخت‌گیرانه، و فرهنگ زیست‌محیطی شهروندان مرتبط باشد. در مقابل، شهرهایی با گردشگران زیاد، نظافت ناکافی یا فضاهای خاکی و بدون روکش سخت، به‌طور معمول CBPI بالاتری را تجربه می‌کنند.

عضو هیأت علمی دانشگاه علوم پزشکی مشهد، در راستای طرح چالش یاد شده، پیشنهادات زیر را مطرح کرد:

1. افزایش زیرساخت‌های دفع صحیح ته‌سیگار: نصب سطل‌های مخصوص ته‌سیگار در نقاط پرتردد شهری (نظیر ایستگاه‌های اتوبوس، مراکز خرید، میادین اصلی) برای کاهش دورریزی غیرمسئولانه.
2. اجرای کمپین‌های آگاهی‌بخشی: آموزش شهروندان درباره اثرات بلندمدت زیست‌محیطی ته‌سیگارها از طریق رسانه‌ها، مدارس و فضای مجازی.
3. وضع و اجرای قوانین تنبیهی: تعیین جریمه برای افرادی که ته‌سیگار را در معابر عمومی رها می‌کنند، مشابه آنچه در برخی کشورهای پیشرفته انجام می‌شود.
4. استفاده مستمر از CBPI: به‌کارگیری شاخص CBPI به‌عنوان ابزار رصد مستمر برای پایش سطح آلودگی، شناسایی مناطق بحرانی و ارزیابی اثربخشی سیاست‌های اجرایی.

دکتر بنیادی در جمع بندی سخنان خود یادآور شد؛ ته‌سیگارها اگرچه به‌ظاهر کوچک‌اند، اما یکی از خطرناک‌ترین منابع آلاینده‌های شهری به‌شمار می‌روند و مطالعه حاضر با بهره‌گیری از شاخص CBPI توانسته تصویری دقیق از وضعیت آلودگی ناشی از این زباله‌ها در سطح شهر مشهد ارائه دهد. نتایج حاصل، راهنمای مناسبی برای تصمیم‌گیران حوزه مدیریت شهری در جهت برنامه‌ریزی، سیاست‌گذاری و اجرای طرح‌های کاهش آلودگی در مناطق حساس است و امید آنکه این پژوهش، زمینه‌ساز تدوین سیاست‌های پایدار برای مدیریت زباله‌های سبک ولی ماندگار در سایر کلان‌شهرهای کشور نیز قرار گیرد.